Özellikle saat farkının çok olduğu coğrafyalara seyahat ederken herkesin aklından geçen “ya şimdi jet lag olur muyum acaba” endişesini biraz inceleyelim.
Jet lag denilen şey kısa sürede uzun mesafeler kat eden kişilerin biyolojik ritimlerinin gittikleri yerdeki zaman dilimlerine ayak uyduramamasıdır. Vücudun gittiğiniz yerin sabahını akşam sanıp bocalaması gibi durumlar diyebiliriz. Çünkü vücut kendini 24 saatlik döngüye göre planlıyor ve siz seyahat edip farklı saat dilimlerinde olan yerlere gidince bu döngüyü bozmuş oluyorsunuz. Ayak uyduramayınca da jet lag denilen illet musallat oluyor. Jet lag kendini en çok uyku ve yeme düzeni bozukluğu olsun, yorgunluk olsun, zihinsel performans düşüklüğü, baş ağrısı vs gibi seyahatinizden alacağınız keyfi çok azaltabilecek can sıkıcı semptomlara yol açıyor. Hatta bazı kişilerde durum abarıp depresyona bile gidebiliyor.
Jet lag herkesi aynı şekilde etkilemiyor. Yani yaşça büyük kimseler, vücut sağlığında zaten sorun olan, direnci düşük kimselerde jet lag görülme olasılığı daha yüksek. Son yapılan çalışmalar genetik yatkınlığın da bu durumdan ne kadar etkileneceğinizle alakalı olabileceğine dair bulgular içerse de kişinin bünyesine, alışkanlıklarına ve diğer çevre koşullarına göre bir çok değişken olduğu için herkeste şu seviyede olur diye kesin konuşabilmek zor.
Ama genel olarak doğuya gidenlerin daha fazla jet lag semptomları yaşayacağını söyleyebiliriz çünkü doğuya gidildiğinde zaman dilimi arttığından (saat daha ileride olduğundan) ilk vardığınız günü aslında 24 saatten azmış gibi yaşamak durumunda kalıyorsunuz. Bu da dengenizi alt üst etme konusunda batıya yapacağınız seyahatlerinize göre daha iyi bir iş çıkartıyor. Örneğin düşünün ki buradan kalkıp Çin’e gittiniz, burada öğleden sonra 15:00’da bindiniz, 10 saat yol olsun diyelim, oraya varışınız vücudunuza göre gece 01:00, ve haliyle siz uyumak istiyorsunuz. Oysa Çinliler için yeni gün sabahı başladı, saat ve gün ışıkları saat 08:00’ı gösteriyor. Hadi burdan yak J (Çin ile saat farkı 6-7 saat olarak bizim saat ileri geri almalarımıza göre değişiyor)
Jet lag bu örnekten de anlayacağınız gibi en fazla çok saat farkının olduğu seyahatlarde görülüyor, mesela kuzey-güney arası yapacağınız yolculuklarda saat farkı olmayacağından jet lag yaşama olasılığınızda daha düşük. Yani jet lag riski açısından doğuya seyahat>batıya seyahat>kuzey-güney seyahat.
Peki ne yapacağız jet lag’den etkilenmemek ya da etkilerini azaltmak için? Açıkcası genel tavsiyeler dışında çok da yapabileceğiniz bir şey yok. Genel tavsiye dediğim ise
*yolculukta kafein ve alkol tüketmeyin,
*su için,
*uyku düzeninizi ayak uydurmak için gideceğiniz yerdeki zamana göre hesap yapıp uçakta uyumaya-uyumamaya çalışın.
*yolculukta rahat kıyafetler vs giyin
Ek not bazı kimseler melatonin kullanımı ile jet lag belirtilerini gidermeye çalışır, bundan da bahsetmiş olalım. Melatonin vücudun gündüz ve gece ritmini yakalamak için kullandığı gece karanlığı ve sabah ışıklarına göre artıp azalan bir hormon. (yani aslında bu hormonun vücudumuzdaki oranı şaştığından biyolojik ritmimiz de bozuluyor). Ama sonuçta bunun ne kadar gerektiğinin ayarı bence kişinin kendi başına yapabilecğei bir şey değil. Hele doktora danışmadan alınıp kullanılması mantıklı gelmiyor. Zaten bu konuda yeterince araştırma henüz yapılmadı diye biliyorum. Gideceğiniz yerin saatine göre plan yapmak, belki uyku ilacı almak vs daha hormonlara bulaşmayan basit çözümler.